بسم الله الرحمن الرحیم

مبحث حقوق کودکان و زنان از جمله مباحث بحث برانگیز و مورد گفت‌وگو است و بخش زیادی  از نقد‌های نشست هفتم و بیستم upr (سازکار بررسی دوره‌ای جهانی حقوق بشر سازمان ملل) نیز به حقوق زنان و کودکان در اسلام متوجه است. گفتگو از نقدهای موردی و پاسخ از آن در این زمان کوتاه نمی‌گنجد، از این رو مساله را تحت عنوان مبانی و فرآیند کشف حقوق بشر اسلامی با تاکید بر حقوق زنان و کودکان پیگیری می‌کنم.

عدم توجه به مبانی حقوق بشر اسلامی منشأ پیش آمد پرسش ها و نقدهایی است. در صورت توجه به مبانی کشف حقوق بشر اسلامی برخی از نقدها اساسا مطرح نمی شد.

بیش از دویست آیه از قرآن کریم به تبیین آیت الله بودن عالم اختصاص دارد. قرآن کریم زمین، آسمان، خلقت انسان از خاک، ازدواج، آمد و شد روز و شب، فصول و.... را از آیات و نشانه های خداوند می‌داند. به عنوان نمونه به دو آیه ذیل توجه بفرمایید:

]وَمِنْ آیاته أَنْ خَلَقَكُم مِّن تُرَابٍ ثُمَّ إِذَا أَنتُم بَشَرٌ تَنتَشِرُونَ  وَمِنْ آیاته أَنْ خَلَقَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُم مَّوَدَّةً وَ رَحْمَةً  إِنَّ فِى ذَلِكَ لآیات لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ[ (روم: 20و 21)

 و از نشانه‌هاى او اين است كه شما را از خاك آفريد؛ پس بناگاه شما [به صورت‌] بشرى هر سو پراكنده شديد. و از نشانه‌هاى او اينكه از [نوع‌] خودتان همسرانى براى شما آفريد تا بدانها آرام گيريد، و ميانتان دوستى و رحمت نهاد. آرى، در اين [نعمت‌] براى مردمى كه مى‌انديشند قطعاً نشانه‌هايى است.

از طرفی دیگر قرآن کریم، شعور را منحصر به  انسان ها یا حیوانات نمی‌داند بلکه هستی را دارای شعور می‌داند. قرآن کریم در آیه هجدهم سوره مبارکه حج می فرماید: 

]أَلَمْ تَرَ أَنَّ ٱللَّهَ يَسْجُدُ لَهُۥ مَن فِى  ٱلسَّمَوَاتِ وَمَن فِى ٱلْأَرْضِ وَٱلشَّمْسُ وَٱلْقَمَرُ وَٱلنُّجُومُ وَٱلْجِبَالُ وَٱلشَّجَرُ وَٱلدَّوَابُّ وَكَثِيرٌ مِّنَ ٱلنَّاسِ...[ آيا ندانستى كه خداست كه هر كس در آسمانها و هر كس در زمين است، و خورشيد و ماه و [تمام‌] ستارگان و كوهها و درختان و جنبندگان و بسيارى از مردم براى او سجده مى‌كنند؟ 

برخی از مفسران به اشتباه این سجده را سجده تکوینی خوانده اند، این در حالی است که قید و کثیر من الناس از سجده از سر شعور و ادراک حکایت دارد. مرحوم صدرا نیز در اسفار اربعه هستی را مساوق شعور و ادراک می داند. شعور و حيات از كمالات وجودي، بلكه عين وجودند، بنابرين مانند وجود در همه ذرات عالم، سريان دارند، حتي جمادات نيز زنده و آگاهند.( ملاصدرا، اسفار اربعه، ج 6، انتشارات بنياد حكمت اسلامي صدرا، 1381، ص 105). 

این دیدگاه ما را بر آن می داند که فراتر از سخنان رایج حقوق بشر و حقوق حیوانات و... سخن بگوییم و از حق هستی سخن بگوییم و آن را معیار قرار دهیم. البته این دیدگاه لوازم خود را نیز دارد.

در اسلام کودک قبل از تولد  و حتی قبل از استقرار در رحم حقوق و احکامی دارد این احکام از لزوم لقمه پاک خوردن والدین، تا عدم جواز عزل (طبق برخی فتاوا) شروع شده و به عدم جواز اسقاط جنین می‌رسد، مجموعه حقوق و تکالیف زندگی او را بعد از تولد تا وفات نیز در بر می‌گیرد و حتی پس از مرگ نیز او را همراهی می کند لذا غیبت، هتک و بی ادبی نسبت به مردگان هر مقدار نیز از زمان وفاتشان گذشته باشد جایز نیست. و حتی خود انسان نمی تواند آبروی خود را هتک کند یا مال خود را به اسراف کشاند. 

عقل انسان ادراک می کند هیچ نهادی یا شخصیتی نمی‌تواند بر شخص دیگری ولایت داشته باشد تا بخواهد برای او قانون وضع کند. قانونی که الزام آور باشد تنها باید از اراده الهی سرچشمه بگیرد.

در دین اسلام همه مذاهب به یک منبع می رسند و منبع تشریع، اراده الهی است. بالذات تنها خداوند است که قانون را جعل می کند. بنابراین نه عرف، نه شهریار نه توافق مردمان و … هیچ کس نمی تواند قانون جعل کند.

از این اعتقاد، به توحید در تقنین یاد می شود. از این رو خداوند، جاعل و آفریننده حقوق (به معنای اعتبار و الزام) است و مجتهد، کاشف حق می باشد. قرآن کریم در آیات متعددی مانند آیه 57 سوره مبارکه انعام از توحید در تشریع با عبارت ]إِنِ ٱلْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ[ «فرمان جز به دست خدا نيست» یاد می کند. 

مجتهدان به عنوان کاشفان حقوق و تکالیف در سه مرحله باید اراده الاهی را در پیوند با حقوق هستی کشف کنند.

مرحله یکم عبارت است از کشف حقوق موردی و تمرکز بر حقوق موجودِ نامکشوف. به عنوان مثال وقتی از حقوق مرد در خانه سخن به میان می آید، اذهان به نفقه، مسکن و... سریعا متبادر می شود ولی جستجو در اسناد ما را به حق دیگر نیز می رساند و آن عبارت است از حق کسب حلال. حضرت خاتم الأنبیاء می فرمایند: مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ ضَيَّعَ مَنْ يَعُول‏؛ (کلینی، کافی: ج4 ص 12 ح9) آن كس كه نان خورانِ (عائله) خود را تأمين نكند، ملعون است، از رحمت خداوند به دور است.

مرحله دوم. در این مرحله موردهای جزئی که در برآیند جستارهای پیشین است را باید کنار یکدیگر قرار داد و در آن إمعان نظر کرد تا به پاسخ این پرسش برسد که آیا خداوند در پس این احکام نظامی را در نظر گرفته است یا به صورت اتمیک و خرد خرد آن ها جعل کرده است به صورتی که آنان جز مکمل یکدیگر در یک نظام نیستند.

در بیشتر موارد انسان به یک نظام می رسد که در آن حقوق معنا و فلسفه خود را می یابند، وقتی تفاوت دیه زن و مرد در مجموعه قوانین و حقوق و حتی در برخی مبانی مانند تعریف اسلام از زن رصد می‌کنیم، حکمت آن و مکمل بودن آنها برای دیگر در قالب یک نظام روشن می شود.

مرحله سوم. در این مرحله خرده نظام‌های مکشوف کنار یکدیگر گذاشته می شود و توجه ترابط و سازگاری آنان با یکدیگر فهمنده را به کلان نظام می رساند. این کلان نظام، نظامی منسجم و هماهنگ و عاری از اشکال است.

در مراحل فوق توجه به حق و تکلیف و نسبت این دو بسیار مهم است، چه بسا موردی مانند قضاوت زنان، حق تصور شود در حالی که رفع تکلیفی از عهده آنان است و چه بسا جنبه تکلیفی آن بر حق بودنش غلبه داشته باشد.