عرض کردیم مرحوم شیخ حرّ در باب 5 و 6 از مقدمات عبادت  25 حدیث ذکر می کند؛ البته احادیث دیگری هم هست که بعضا از اهل سنت و بعضا از شیعه است.

حال باید روایات را مدیریت کرد.

برخی روایات روی نیت انگشت می گذاشت  لا عمل الا بنیه (نیت نیک یا نیت شرّ)

برخی روایات نقش نیت را ضعیف می کرد مثل روایت صحیحه حمزه بن حمران که امام علیه السلام می فرمودند: کسی که نیت کند و شروع به کاری کند، یک ثواب به او می دهند و وقتی انجام داد 10 حسنه به او می دهند، ولی در نیت شر کاری به نیت ندارند و با عمل مؤاخذه می آید یا برخی روایات دارد به او مجال توبه می دهند اگر توبه نکرد در نامه عملش نوشته می شود.

علاوه بر این روایات برخی روایات است که می فرماید: افضل الاعمال احمزها 

یا ابن عباس نقل می کند که: سئل رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم ای الاعمال افضل فقال احمزها.

روایات در یک تقسیم کلان به سه گروه منحصر می شوند:

1.روایاتی که برای نیت اعم از خیر و شر نقش اساسی و بنیادین قائل است.

 مثل روایت سکونی: نِيَّةُ الْمُؤْمِنِ خَيْرٌ مِنْ عَمَلِهِ وَ نِيَّةُ الْكَافِرِ شَرٌّ مِنْ عَمَلِهِ وَ كُلُّ عَامِلٍ يَعْمَلُ عَلَى نِيَّتِهِ.یا انما الاعمال بالنیات یا لا عمل الا بنیه.

 اولا هم نیت خیر وهم نیت شر را مد نظر دارد و ثانیا نیت را بر عمل مقدم می کند.

2.روایاتی که انگشت اصلی را روی نیت خیر می گذارد و می فرماید اگر نیت خیر کنید ارزش دارد؛ حال یا متعرض نیت شر نشده  یا اگر هم متعرض نیت شر شده باشد می فرماید نیت شر مؤاخذه ندارد.

مثل روایت:إِنَّ الْعَبْدَ الْمُؤْمِنَ الْفَقِيرَ لَيَقُولُ يَا رَبِّ ارْزُقْنِي حَتَّى أَفْعَلَ كَذَا وَ كَذَا مِنَ الْبِرِّ وَ وُجُوهِ الْخَيْرِ فَإِذَا عَلِمَ اللَّهُ ذَلِكَ مِنْهُ بِصِدْقِ نِيَّةٍ كَتَبَ اللَّهُ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ مِثْلَ مَا يَكْتُبُ لَهُ لَوْ عَمِلَهُ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ كَرِيمٌ.خدایا به من توان مالی بده ببین چکار میکنم.واگر خداوند صادقانه بداند که این حرف را می زند مثل همان که اگر عمل می کرد به او اجر می دهد.وخداوند واسع کریم است(دیگر نگوئید چرا این قدر ثواب می دهد).

مرحوم سبزواری در حاشیه اسفار مطلب زیبایی دارد؛ می فرماید: این که خدا فرموده است بهشتی که عرضها السماوات والارض مراد این نیست که بهشت تقسیم بندی شود و به هر کسی قسمتی داده بشود؛ بلکه بهشت هر بهشتی،عرضها السماوات و الارض.

روایتی که نیت شر را مورد لحاظ قرار داده است ولی معفو قرار داده است مثل روایت:

مَنْ هَمَّ بِحَسَنَةٍ فَلَمْ يَعْمَلْهَا كُتِبَتْ لَهُ حَسَنَةٌ فَإِنْ عَمِلَهَا كُتِبَتْ لَهُ عَشْراً(در واقع یک ثواب را جلوتر می دهند و 10 ثواب را بعد می دهند.) وَ يُضَاعِفُ اللَّهُ لِمَنْ يَشَاءُ إِلَى سَبْعِمِائَةٍ وَ مَنْ هَمَّ بِسَيِّئَةٍ فَلَمْ يَعْمَلْهَا لَمْ تُكْتَبْ عَلَيْهِ حَتَّى يَعْمَلَهَا فَإِنْ لَمْ يَعْمَلْهَا كُتِبَتْ لَهُ حَسَنَةٌ وَ إِنْ عَمِلَهَا أُجِّلَ تِسْعَ سَاعَاتٍ فَإِنْ تَابَ وَ نَدِمَ عَلَيْهَا لَمْ تُكْتَبْ عَلَيْهِ وَ إِنْ لَمْ يَتُبْ وَ لَمْ يَنْدَمْ عَلَيْهَا كُتِبَتْ عَلَيْهِ سَيِّئَة.

3.روایاتی که وقتی مقایسه عمل با نیت می کند، عمل را بالاتر حساب می کند مثل روایت افضل الاعمال احمزها

سوال:آیا این روایات تعارض دارند و در صورت تعارض، تعارضشان چیست و چه باید کرد؟

ما معتقدیم علی رغم فرمایش بزرگانی چون شیخ انصاری وعلی رغم نگاه اول این روایات با هم تعارض ندارند و این روایات هر کدام مطلبی را گویند و مقصدی غیر از دیگری دارند.

توضیح: در روایاتی که برای نیت نقش بنیادین قائل است باید نیت را به معنای باور و اعتقاد بگیرد که بعد هم شواهدش ذکر می شود.یعنی در واقع دراین روایات معصومین علیهم السلام می خواهند بگویند نقش اساسی و مهم با باور و اعتقاد است. اگر عمل را با باور مقایسه کنید نقش اول برای باور است؛ ان الذین آمنوا وعملوا الصالحات دراین جا بیان قرآنی و روایی و فلسفی دارد.

بیان فلسفی:همیشه بین علت و معلول سنخیت است.

فلاسفه می گویند: بین عمل و باور انسان رابطه علت ومعلول است که در روایات ما هم است.

همچنین در سوره اسراء که فرموده است: قل کل یعمل علی شاکلته؛

فریقین می گویند: شاکله یعنی سرشت و طبیعت یعنی گویا قرآن می خواهد بفرماید: عمل شما از باور شما جدا نیست و ربطی به نیت به معنای فارسی ندارد. 

همچنین در همین باب 5 و 6 چندین روایت داریم که امام علیه السلام نیت را به شاکله معنا کرده اند.

آن روایتی هم که می فرماید: خُلِد اهل النار فی النار ، خلد اهل الجنه فی الجنه برای این که کان من نیاتهم که اگر ماندند عصیان کنند، اگر ماندند ایمان بورزند صرف قصد به معنای آهنگ نیست بلکه به معنای باور است واین با موازین هم سازگاری دارد؛ چون که ما معتقدیم اعتقاد صحیح موجب خلود در بهشت می شود و اعتقاد غلط هم موجب خلود درجهنم می شود.

روایتی هم که فرمود:ان الله یحشر الناس علی نیاتهم یوم القیامه یعنی علی معتقداتهم و باوراتهم واین درست هم می باشد.

لکل امری ما نوی هر انسانی اعتقادش برایش می ماند و صرف آهنگ نیست.

البته برای رفع تعارض این را هم می توان گفت که نیت را به معنای عنصر روانی عمل بگیرید؛ یعنی حضرات معصومین علیهم السلام می خواسته اند بگویند: نیت به معنای عنصر روانی و به معنای مقصد(نه به معنای قصد)-هر کسی قصد عدالت می کند و عدالت می روزد ولی مقصد فرق می کند مثلا کسی که رکوع و سجده می کند و یکی ورزش می کند در اینجا هر دو قصد می شوند و حرکت می کنند ولی مقصدشان فرق دارد یکی مقصدش قرب خداست و دیگری مقصدش سلامتی بدن؛- کما این که در لغت یکی از معانی نیت را مقصد می گویند.کسی که به جایی می خواهد برود می‌گویند: نیت الانسان. 

الحمد لله رب العالمین