سوال شده  که بازخورد فتوای جناب میرزا نشان می دهد فرمایش ایشان در مساله تنباکو حکم حکومتی بوده نه فتوای اجتماعی لذا زن ها در کاخ ناصر الدین شاه قلیان ها را شکستند و ... . چرا شما گفتید فتوای اجتماعی بوده است؟ 

پاسخ اینکه ارتباطی بین این دو موضوع وجود ندارد. آیا زنان دربار ناصر الدین شاه فرق فتوا و حکم حکومتی را می دانستند؟ به علاوه اینکه همه این ها مقلدان میرزا بودند و اگر می دانستند که این کلام میرزا فتواست و رئیس خانه در حال مخالفت با این فتواست باز هم عصبانی می شدند.

سوال شده اگر میرزا می خواست حکم حکومتی صادر کند با چه تعبیری آن را صادر می کرد؟ 

پاسخ اینکه ما دنبال محتوا هستیم و اگر روی فتوا بودن کلام میرزا تاکید داریم به دلیل صغری، کبری و نتیجه ای است که ایشان بیان می کند. معمولا حکم حکومتی را در قالب فرمان  ابلاغ می کنند. مثلا اگر فرموده بود باید از استعمال تنباکو پرهیز شود به نحوی که معلوم باشد ایشان در حال استفاده از شأن حاکم شرعی است این تعبیر مشعر به حکم حکومتی می بود. 

سوال شده که وقتی با امر والد، نماز شب واجب می شود، این نماز شب با چه نیتی باید خوانده شود؟ با نیت وجوب یا استحباب؟ پاسخ اینکه برخی در وجوب این نماز شب مناقشه دارند و می گویند که نماز شب واجب نیست بلکه امتثال امر والد واجب است که حالا مصداق این امتثال خواندن نماز شب است؛ اما در لسان فقها که بررسی کنیم آنها ابائی ندارند که بگویند این نماز شب که مورد امر والد است واجب است؛ لذا می گویند واجب گاهی بالذات است و گاهی بالعرض است مانند اینکه با نذر یا امر والد واجب شود. لذا منظور نمازگزار چون واضح است دلیل بر توقف در این مساله نداریم و نمازگزار یا نیت می کند نماز شب می خوانم که مستحب است و الان با امر پدر واجب شده یا نیت کند که نماز شب واجب می خوانم به اعتبار اینکه شارع به امر پدر ترتیب اثر داده است و فرقی ندارد. 

«««««««««««««««««««««««««««««»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»

فقیه در فرآیند استنباط با اسناد شرعی یعنی قرآن و روایات، اوامر و نهی ها یا شبه امر و شبه نهی هایی که در قالب جمله خبری است برخورد می کند و برای او بسیار ضروری است که بتواند تشخیص بدهد که این امر و نهی و شبه امر و شبه نهی، حکم الهی است یا حکم غیر الهی است و یا اساسا حکم نیست.

این نکته وقتی ضرورت پیدا می کند که بخشی از آنچه از حضرات معصومین علیهم السلام و خود خداوند صادر شده، حکم الهی بوده و بخشی حکم حکومتی بوده و بخشی از آن قضائی بوده و بخشی از آن اساسا حکم نیست. ما در فقه و مصلحت برای آنچه از حضرات معصومین علیهم السلام صادر می شود دوازده شأن شمرده ایم. 

یک مبنا این است که هر چه از خدای متعال و حضرات معصومین علیهم السلام صادر می شود بیان شریعت و حکم الهی است و مبنای دیگر این است که برخی مطالب صادر شده از ایشان احکام حکومتی است و برخی دیگر برای بیان مقاصد شریعت است. تفاوت زیادی بین این مبانی وجود دارد. آیا کلام معصوم صرف خبر است یا انشاء است؟. مثلا پیامبر فرموده المومنون عند شروطهم: آیا پیامبر می خواهند بفرمایند که مومن اینگونه است و من در صدد این نیستم که بگویم وفای به شرط واجب است یا نه و یا مستحب است یا نه؟ گروه دیگر هم معتقدند که این جمله هر چند خبری است اما در حکم انشاء است. 

اگر سخنی از معصوم صادر شود و بیان اجرا باشد این اصالت ندارد و با توجه به مقتضیات زمان و مکان به راحتی تغییر می کند در حالیکه اگر بیان حکم شرعی باشد و به تعبد هم برسد، دیگر نمی توان قائل شد که این قابل تغییر است. 

اگر سخنی از معصوم صادر شود که در جهت بیان واقعیات و آثار وضعیه اعمال و افعال باشد مانند اینکه خوردن فلان غذا این اثر را دارد انجام فلان کار برای خانم باردار فلان اثر را دارد آیا از این کلمات می توان حکم استحباب و کراهت استنباط کرد؟

یا از گزاره های تربیتی چقدر می توان گزینه شرعی استنباط کرد؟ 

شاید کسی بیان کند که ما اصلی داریم که معصوم در مقام بیان شریعت است آن هم به معنای شریعت اولی و حکم الهی و غیر از این اصل دلیل می خواهد. در جواب این شبهه باید گفت هر چند ما این اصل را بپذیریم آیا نباید دنبال خلاف اصل رفت؟ اصل عموم و اطلاق وجود دارد اما آیا می توان دنبال مخصص و مقید  نرویم؟ اینکه انسان شک کند و سراغ عمومات برود برای بعد از فحص از مقید و مخصص است. مثلا در مورد قرآن که همه مطالب را در خود جای داده و هم بیان شریعت دارد هم تاریخ دارد هم انذار وتبشیر دارد هم حکم حکومتی دارد و ... نمی توان گفت که چشم ها را نسبت به مقید و مخصص ببندیم و بگوییم اصل بر بیان شریعت است.

اینکه علما شؤون معصوم را بحث نکرده اند نمی توان گفت این بحث بی ثمری است بلکه بحثی بسیار جدی است و اگر این بحث رها شود و توسط یک انسان غیر عالم بیان شود به افراط می رسد اما وقتی یک استاد درس خارج آن را بیان کند آن را مهار شده بیان می کند. لذا باید به این شناخت برسیم که بفهمیم این کلام خداوند و معصومین، حکم است یا نه و اگر حکم است حکم الهی است یا غیر الهی.

در اهمیت بحث همین بس که امام خمینی ره می فرماید روایاتی که با قَضَی، اَمَر، نَهَی و امثال اینها شروع می شود اینها حکم حکومتی است لذا مانند لاضرر را حکم حکومتی می داند چون روایتش با همین عبارات شروع می شود. ایشان برای معصوم سه شأن قائل است: نبوت، سیاست و قضاوت و معتقد است این روایات از شأن سیاست یا قضاوت است. اما خود ایشان در بحث نفی غرر این مبنا را لحاظ نمی کند. لذا مبنای اصولی چیزی است و رفتار فقهی چیز دیگر و دلیل آن این است که به صورت دقیق قرینه شناسی نشده است. 

خلاصه بحث: در بحث تقسیم حکم به حکم الهی و غیر الهی فقیه باید تشخیص دهد که کلام معصوم و خداوند حکم است یا حکم نیست و اگر حکم است الهی است یا غیر الهی. ما برای معصوم دوازده شأن برشمرده ایم و فقیه باید بفهمد کلام ایشان از کدام شأن صادر شده. اگر کسی بگوید اصل بر این است که کلام معصوم برای بیان شریعت باشد باید گفت عمل به اطلاق و عموم برای بعد از فحص از مقید و مخصص است.